Ode aan de Garde, de schaakklok van het volk die alles zag

Vandaag, zaterdag 9 november 2019, precies dertig jaar na de val van de Muur, staan de kranten vol met historische terugblikken op de DDR, de Duitse Democratische Republiek, Oost-Duitsland. Hebben wij schakers iets met de DDR? Jawel, tenminste als je open staat voor wat nostalgie of Ostalgie.

In de meeste verhalen, voor zover die over het dagelijks leven destijds aan gene zijde van de Muur gaan, komt de Trabant voorbij als het meest iconische product van de DDR.

Wij schakers kennen ook een bijzonder object van Duitse makelij dat vanachter het IJzeren Gordijn vandaan komt: de Garde schaakklok, waarmee veel oudere schakers onder ons spelenderwijs zijn opgegroeid. En zeker bij HSG, dat een opvallend grote collectie Garde-klokken had, waarover later meer.

De Garde is een mooie schaakklok met een behuizing van beukenhout, sober en functioneel uitgevoerd. Heel transparant voor zo’n geniepige samenleving als de DDR was. Je hebt aan een blik van ruime afstand voldoende om te weten hoe het er voor staat met het tijdverbruik van de spelers.

De vlag valt in de Garde bovendien net iets mooier en hoorbaarder (althans als het stil genoeg  is in de speelzaal) als bij andere klassieke analoge schaakklokken.  

De Garde was lange tijd dé wedstrijdklok, ook internationaal. Kijk maar naar foto’s van de wereldkampioenschappen tussen Karpov en Kasparov, of van de gedenkwaardige tweekamp Karpov-Kortchnoi. Daar zie je een Garde de speeltafel sieren.

Zo’n klassiek dubbeluurwerk verleent het plaatje  duidelijk meer magie dan beelden met het emotie- en geluidloze plastic kastje dat de bedenktijd tegenwoordig  digitaal voor ons  bijhoudt.

Jonge schakers zullen het nooit hebben meegemaakt. Je komt een speelzaal binnen, waar niets te horen is, behalve het tikken van de schaakklokken, een oorverdovende stilte. Met de komst van de digitale klokken is die tijd voorbij.

De wieg van de Garde staat in Ruhla, een stadje in het Thüringer Wald  in de Duitse deelstaat Thüringen met ongeveer 5.700 inwoners.

Onder de titel ´Cultuur en Voorwerpen van belang´ noemt Wikipedia alleen de hoekkerk uit het jaar 1660-61, een van de vijf zeldzame hoekkerken in Duitsland. Deze St. Concordia is de oorlog ongeschonden doorgekomen en bevindt zich nog steeds in de originele staat en dat maakt dit monument uniek in Duitsland. Als voorwerp van belang afkomstig uit Ruhla noemt Wikipedia de Garde schaakklok uiteraard niet. Toch heeft deze klok een belangrijke rol gespeeld in de schaakgeschiedenis.

De Garde-schaakklok  was voor het eerst te zien op de Schaakolympiade in Leipzig in 1960 en was sindsdien ook de officiële wedstrijdklok bij de wereldkampioenschappen, tot en met de PCA-tweekamp tussen Kasparov en Short in 1993 in Londen (12,5-7,5 voor Kasparov, beide heren hadden met de FIDE gebroken). Hierna deed de digitale klok zijn intrede op het WK-podium.

Het wordt nu wel tijd om mezelf  te corrigeren, het is eigenlijk Gardé in plaats van Garde maar het  accent op de letter e ontbreekt op het logo met de naam in vijf zwart-witte blokjes. Vandaar dat ik mijn accentloze voorkeur verder handhaaf. Het oermodel van de Garde dateert, voor zover ik heb kunnen nagaan uit 1940-1950. De ons bekende latere modellen rolden vanaf de jaren zestig van de band.

De maker van de klok, het bedrijf in Ruhla had toen al een hele geschiedenis achter de rug die parallel liep met een stuk wereldgeschiedenis, met een ironische speling van het lot.

De historie in vogelvlucht: De oprichters van de horloge-industrie in Ruhla waren de broers Thiel in 1861-62. Ze bouwden een imperium, een conglomeraat van bedrijven dat zich ook ging toeleggen op precisie-instrumenten voor de oorlogsindustrie, met name  via Gerätebau GmbH. Dit bedrijf leverde uurwerkmechanismen (tijdbuizen) die de Duitse Flak-granaten  (Flugabwehrkanone) op een vooraf ingesteld tijdstip deden ontploffen.

In de periode 1936-45 telde het bedrijf 10.000 werknemers, hoofdzakelijk dwangarbeiders. Een donkere bladzijde uit de bedrijfshistorie  dus. Het aan de NSDAP gelieerde ‘Bureau van de Schoonheid van de Arbeid’ riep het bedrijf uit tot ‘nationaalsocialistisch voorbeeldbedrijf’.

Na de oorlog, toen de DDR ontstond, werd het bedrijf een VEB, een Volkseigener Betrieb. Dus genationaliseerd, van de staat. Van het volk als het ware met als naam VEB Uhrenwerke Ruhla. Het bedrijf werd bekroond met de drie hoogste onderscheidingen van de DDR: de Karl Marx-orde, de heldenorde van de Arbeid en de orde van de rode banier  van de Arbeid.

De ironie van de geschiedenis wil dus dat het bedrijf in een tijdvak van enkele decennia door zowel de nazi’s als door de socialistische heilstaat is gelauwerd.

De merknaam Garde werd in die tijd breder ingezet, ook voor de horloges die het bedrijf verder zou gaan maken en niet zonder succes. Eerst nog als VEB maar na de Duitse eenwording werd VEB Uhrenwerke Ruhla geprivatiseerd.

Onder leiding van  de Treuhandanstalt, een overheidsorganisatie. Tussen 1990 en 1994 heeft de Treuhand 53 procent van de Oost-Duitse ondernemingen geprivatiseerd, 30 procent werd geliquideerd. Van de 4,1 miljoen arbeidsplaatsen die de Treuhand in 1990 in Oost-Duitsland telde, waren er eind 1994 1,5 miljoen over.

Tot het begin van de jaren tachtig wist ik overigens niet dat de Garde een schaakklok van Oostduitse makelij was.

Ik speelde toen internationale toernooien in Hongarije en kwam in aanraking met schakers uit de DDR. Die stopten hun koffers altijd vol met Garde-klokken in de hoop deze in Hongarije aan Westerse schakers te kunnen verkopen.

Ik kocht ze voor 35 gulden en leverde ze in bij de toenmalige penningmeester van HSG die mij de kosten graag vergoedde. Zo kreeg HSG goeie klokken voor relatief weinig geld en de DDR-schakers vurig gewenste buitenlandse valuta, voor hen onbereikbaar langs legale weg.

Bij het schrijven van dit artikel vroeg ik me nog af waarom er geen type klok is ontwikkeld met alle digitale mogelijkheden voor increments (tijdbonus per zet) maar dan wel in een klassieke houten behuizing. Ik ging nog eens zoeken, en warempel die is er wel en het is nog een Garde ook! Of Gardé, laat ik het nu dan maar correct met het accent op de e schrijven.

Maar om nou te zeggen dat dit het is, nou nee. Ik blijf mijn oude Garde koesteren. Deze klok vertelt mij als stille getuige van de schaak- en wereldgeschiedenis immers veel meer dan de tijd die de wijzers aangeven.

Wim van der Wijk