Zelden kreeg het schaken zoveel aandacht wereldwijd in de media als de afgelopen weken. Aanleiding was de nederlaag van wereldkampioen Magnus Carlsen tegen Hans Niemann. Carlsen denkt dat zijn tegenstander heeft valsgespeeld en trok zich terug uit het toernooi en wil nooit meer tegen hem uitkomen. Wereldschaakbond FIDE stelt een onderzoek in. Update: zie hieronder: Niemann eist 100 miljoen dollar van Carlsen.

De nederlaag van Carlsen leidde, vooral  online, tot wilde theorieën  over de manier waarop Niemann  zou hebben valsgespeeld. Bijvoorbeeld  door gebruik te maken van een op of  in  het lichaam (of schoen) verstopte minicomputer.  De hele wereldpers stortte zich op het verhaal, van CNN tot de NOS, van The New York Times tot alle Nederlandse dagbladen, van nieuwssites tot schaakplatforms.

Ook niet-schakers hebben er ongetwijfeld iets van meegekregen en dat betekent dat, als we binnenkort te gast zijn op een verjaardag, vragen kunnen verwachten van een vrolijke gast die bijdehand opmerkt: ‘Hey Wim, jij bent toch schaker,  spelen jullie op de club ook vals met trillende kralen?

Om op dit soort vragen voorbereid te zijn – binnenkort heb ik weer een verjaardag – zet ik een aantal zaken op een rijtje, aan de hand van twintig vragen en antwoorden, in een poging zin van onzin te scheiden en om wellicht  voorzichtig  conclusies te kunnen trekken. Plus een overzicht van ontdekte gevallen van valsspelen bij het bordschaken.

Kernvraag is natuurlijk: zijn er bewijzen? Het Engels kent hiervoor twee woorden: proof en evidence.
In beide gevallen luidt de Nederlandse vertaling bewijs. Toch is er een verschil:

 Proof is the evidence or argument establishing a fact or the truth of a statement

Proof is dus sterker, concreter dan evidence.  Als we evidence tegenkomen in de schaakrel – de meeste publiciteit hierover is in het Engels – moeten we dat  misschien eerder lezen als ‘aanwijzing’.

1. Valt er nog iets nieuws over de rel te vertellen?

Jazeker! Een aspect dat tot nu toe onvermeld is gebleven in de wereldwijde aandacht…. Vanuit HSG-perspectief zeker interessant: bijna niemand weet dat ons lid schaaktrainer Pascal Losekoot bescheiden heeft  bijgedragen aan de schaakontwikkeling van Hans Niemann. Hans bracht zijn jeugd door in Utrecht en volgde als jeugdschaker lessen van Pascal, heel kort. Pascal heeft er weinig herinneringen aan, maar raadpleegde wel even zijn digitale kaartenbak en vond bij Hans Niemann de aantekening ‘Veiligheid koning’. Een aandachtspunt voor een volgende training. Maar het is er niet meer van gekomen. Het gezin vertrok na de Utrechtse jaren naar de VS.

2. Grappig, maar is er ook nog hard nieuwer nieuws?

Yes! The Wall Street Journal kreeg inzicht in een rapport van ruim zeventig pagina’s van het populaire schaakplatform chess.com (meer dan 90 miljoen leden), waarin staat dat Niemann niet slechts twee keer online valsspeelde maar ‘waarschijnlijk’ meer dan honderd keer, ook in online wedstrijden met prijzengeld. Dit  concludeert chess.com op basis van detectiesoftware  waarmee cheating kan worden opgespoord. De WSJ heeft hierover op 4 oktober gepubliceerd, inmiddels heeft chess.com het volledige rapport vrijgegeven. Dit lijkt slecht nieuws voor Niemann. Het wijst erop dat hij heeft gelogen met zijn eerdere bekentenis waarin hij zei twee keer te hebben valsgespeeld in zijn jeugd, slechts met als doel hogerop te komen en tegen sterkere spelers te kunnen spelen. Chess.com zet hem dus weg als een leugenaar die ook uit geldbejag handelde.

3. Wie is die Hans Niemann eigenlijk, ik heb nog nooit van hem gehoord.

Voluit heet hij Hans Moke Niemann. Hij heeft Deens-Hawaiiaanse roots. Zijn tweede naam Moke verwijst mogelijk naar Hawaii  waar de naam ‘zoon, brengen’ betekent. Hij was inderdaad nog niet bekend bij een groot publiek, maar heeft een stormachtige ontwikkeling doorgemaakt, die sommigen verdacht vinden (waarover verderop meer).

4. The Sinquefield Cup in Saint-Louis, waar het incident zich afspeelde, is een toernooi voor super-GM’s. Die status heeft Niemann toch (nog) niet?

Nee, maar er was een invaller nodig omdat Richard Rapport op het laatste moment moest afzeggen wegens visumproblemen. Vanuit het perspectief van de toernooiorganisatie niet onlogisch om hem in deze onvoorziene situatie als grootste talent van de VS op te roepen.

5. OK, maar wat moet ik nou met die vraag boven het verhaal over valsspelen bij HSG?

Toen het schandaal losbarstte werd er door iemand beweerd, bij wijze van grap, dat Niemann via trillende kralen in zijn bibs seinen (bijvoorbeeld morsetekens) ontving die hem op de sterkste zetten wezen. Dat ging een eigen leven leiden in de media, vooral nadat  Elon Musk erover ging tweeten: ‘The Anal Beads Cheating Conspiracy/Controversy’ of ‘Anal Bead Cheat-gate’ was hiermee geboren. Ook talkshow Op1 ging ermee aan de haal (zie fragment). Grootmeester Max Warmerdam was als gast/deskundige  uitgenodigd. Hij probeerde nog te zeggen dat dit aspect een grap was, maar de hilariteit was  niet meer te stoppen. Afgelopen maandagavond volgde een tweede uitzending van Op1 over de schaakrel, die was gelukkig serieuzer van toon. Uiteraard wordt er op de clubavond van HSG niet valsgespeeld, maar deze kwestie doet de schaaksport geen goed. Valsspelen met een inwendige plug is technisch waarschijnlijk mogelijk, waarbij gecodeerde zetaanwijzingen worden doorgeseind.

Max Warmerdam over schaakrel rond wereldkampioen Carlsen en talent Niemann – Op1 (op1npo.nl)

Max Warmerdam laat zien hoe je valsspeelt met een schaakcomputer | Op1 – YouTube

6. Hoe bijzonder is een nederlaag van Carlsen. Volgens de media komt dat zelden voor in een klassieke partij?

Inderdaad het is weinigen gegeven om de wereldkampioen te verslaan, maar het komt zeker voor. Er zijn 22 spelers die sinds 2013, het jaar waarin Carlsen de wereldtitel van Anand overnam, de Noor hebben verslagen. De namen (in alfabetische volgorde): Viswanathan Anand, Levon Aronian, Bu Xiangzhi,  Fabiano Caruana, Jan-Krzysztof Duda, Andrey Esipenko, Alexander Grischuk, Jon Ludwig Hammer, Sergey Karjakin,  Vladimir Kramnik, Shakhriyar Mamedyarov, Arkadij Naiditsch, Hikaru Nakamura, Ian Nepomniachtchi, Yannick Pelletier, Teimour Radjabov, Richard Rapport, Ivan Saric, Wesely So, Veselin Topalov, Maxime Vachier-Lagrave en Radosław Wojtaszek. Hier komt Hans Niemann dus tussen te staan, tenzij de partij ongeldig wordt verklaard wegens valsspelen.

7. En onze nationale trots Anish Giri dan, die heeft toch ook van Carlsen gewonnen?

Correct! Maar dat was in 2011 in Wijk aan Zee, in een spectaculaire partij met zwart. Maar Carlsen was toen nog niet wereldkampioen.

8. Welke harde bewijzen zijn er voor valsspelen?

Die zijn er vooralsnog niet, maar Niemann heeft op nu op twee punten  de schijn tegen: hij heeft bekend vals te hebben gespeeld, twee keer in online partijen. Carlsen heeft in zijn beschuldiging het vermoeden uitgesproken dat het vaker en recenter online is gebeurd en het rapport van Chess.com bevestigt dit. Het volledige rapport is inmiddels openbaar gemaakt.

https://www.chess.com/blog/CHESScom/hans-niemann-report

9. Beschuldigingen van online valsspelen zijn toch te weinig voor een verdenking van valsspelen in bordschaak?

Er zijn nog een paar dingetjes. Reeds genoemd: Niemanns opvallend steile prestatiecurve die een ongekend snelle sprong van 2450 naar 2700 elopunten laat zien. Dat springt er in vergelijking met curves van andere topschakers  uit. Maar in de statistische vergelijkingen ontbreekt misschien het aspect van de pandemie. Tijdens Covid-19 is er weinig geschaakt (geen toernooien, competities). Niemann zegt in die periode veel aan schaakstudie te hebben gedaan, tot wel twaalf uur per dag. Dat kan een speler in ontwikkeling, veel sterker hebben gemaakt. Het kan zijn elospurt verklaren na opheffing van de lockdowns. Hij speelde alle toernooien waaraan hij kon deelnemen en won veel elopunten, geconcentreerd in korte tijd.

10. Volgens Carlsen vertoonde Niemann tijdens de kritieke momenten in de partij nauwelijks tekenen van spanning en leek hij ook niet geconcentreerd. Het viel anderen op dat hij nauwelijks blijdschap vertoonde na zijn overwinning op de wereldkampioen.

Geen proof, hooguit evidence. Dat zegt misschien meer over iemands karakter dan over al dan niet vals spel.

11. Nadat Carlsen zich na zijn verliespartij in de derde ronde terugtrok uit het toernooi nam de organisatie een maatregel tegen cheaten door de live-uitzending van de partijen op internet met 15 minuten te vertragen. Had dat effect op de resultaten van Niemann?

De valsspeler heeft een helper nodig die zich elders bevindt en de partij volgt met een computer en de aanbevelingen doorseint. Vijftien minuten vertraging maakt op deze manier valsspelen moeilijker maar niet geheel onmogelijk, b.v. als er een tweede helper wordt ingeschakeld die de partij in de speellocatie volgt. Niemann scoorde uit de eerste drie ronden  2,5 punten. Na de ingreep verloor hij twee keer en speelde vier keer remise. Op grond van de reglementen werden de uitslagen van de drie partijen die Carlsen heeft gespeeld uit de toernooistand geschrapt. Niemann sloot het toernooi uiteindelijk af met 3,5 uit 8 (zijn overwinning op Carlsen telt niet mee), goed voor 19.750 dollar aan prijzengeld. Op het eerste gezicht lijkt de 15 minutenmaatregel zijn vermeende frauduleuze verdienmodel onderuit te hebben gehaald, als je het zo wilt zien. Maar je zult toch ook in ogenschouw moeten nemen onder welke omstandigheden hij het toernooi moest vervolgen toen er via de media bakken ellende over hem werd uitgestort na het opstappen van Carlsen.

12. Er was vorige week ook nieuws over een vroegere trainer van Niemann, de Amerikaanse grootmeester Maxim Dlugy, die betrapt is op valsspelen in online toernooien met geldprijzen. Verslechtert dat zijn zaak?

Logisch dat mensen nu zeggen: zie je wel! Maar bewijs (proof) is het allerminst. Het is ook niet bekend wanneer precies Niemann trainingen volgde bij Dlugy.

13. Is er bewijs dat de verdenking van Niemann ontlast?

Behalve cheaten met behulp van een verborgen apparaatje is ook gesuggereerd dat Niemann via een hack of en lek illegaal toegang heeft gekregen tot geheime openingsvoorbereiding van Carlsen. Een interview met Niemann na afloop van zijn sensationele overwinning op Carlsen ontkracht dat verhaal. Volgens Niemann had hij geluk bij zijn voorbereiding, waarbij hij zich baseerde op een partij van Carlsen tegen Adams uit 2006. Hij hield er rekening mee dat de pionnenstructuur uit die partij ook in zijn partij tegen Carlsen op het bord zou kunnen komen via verwisseling van zetten vanuit andere openingen (de stelling kan ontstaan via de Engelse opening, Catalaans of Nimzo-Indisch). Het bleek een schot in de roos. Niemann had de stelling  tot ver na de opening in zijn voorbereiding ’s ochtends al bekeken, zei hij. Deze verklaring kwam op een moment dat er nog geen vuiltje aan de lucht was. Pas de volgende dag werd bekend dat Carlsen zich uit het toernooi terugtrok en barstte de mediastorm los. Ontlastend voor de vraag of hij in het vervolg heeft valsgespeeld kan  de verklaring van Ken Regan zijn, een Amerikaanse wetenschapper en schaker die een algoritme heeft ontwikkeld voor het opsporen van fraude via de hulp van een computer. Regan heeft verklaard het algoritme te hebben losgelaten op 200 recente partijen van Niemann en zegt geen onregelmatigheden te hebben ontdekt.

Niemann: Magnus Must Be Embarrassed to Lose to Me | Round 3 – YouTube

14. Dus?

Dat zegt nog niet alles. Het profiel van de perfecte schaakfraudeur ziet er als volgt uit: een sterke schaker, die ook op eigen kracht heel goede zetten kan doen en niet uitsluitend is aangewezen op doorgeseinde computerzetten. Sterker nog: af en toe kiest hij een afwijkende zet. Op die manier kan hij een verdacht hoog  ‘nauwkeurigheidspercentage’ omzeilen en onder de radar blijven van het opsporingsalgoritme. En Niemann behoort tot die categorie. Hij heeft misschien aan aanwijzingen op cruciale momenten in de partij genoeg om boven zichzelf uit te stijgen. Amateurschakers die opeens grootmeesters gaan verslaan, lopen meestal snel tegen de lamp, omdat die resultaten uiteraard zeer verdacht zijn. Toch worden ook andere conclusies uit het interview getrokken. Het is een aantal grootmeesters opgevallen dat hij in de partijanalyse kritieke varianten niet echt lijkt te begrijpen.

15. Wat denk jezelf: is Niemann een genie, een super-GM van de nabije toekomst of een meesteroplichter?

Geen idee. Ik heb zijn partij tegen Carlsen bekeken. Als ik een oordeel moet geven: Carlsen verloor omdat hij niet zijn gebruikelijke hoge niveau haalde en fouten maakte, waaronder enkele ernstige. Niemann speelde goed, geruggesteund door een geslaagde voorbereiding waarna hij probleemloos een comfortabele stelling bereikte. Verdacht ‘computerish’ was zijn spel volgens mij niet.

16. Is de actie van Carlsen niet rancuneus na een verliespartij?

Dat is hier en daar wel gesuggereerd. Mensen die hem goed kennen, zoals Loek van Wely, spreken dat tegen. Carlsen weet wat verliezen is en kan daar goed mee omgaan. Ik denk dat hij als wereldkampioen, en dus als ambassadeur van de schaaksport, zich geroepen voelt om op te komen voor de zuiverheid van het spel. Toen hij hoorde dat Niemann op het laatste moment Rapport zou vervangen, wilde hij volgens zijn verklaring liever niet meer spelen in St. Louis. Om met zo’n instelling achter het bord te zitten tegen Niemann is natuurlijk niet ideaal.

17. En hoe nu verder voor Niemann?

Vooralsnog heeft de affaire geen gevolgen voor hem, de Amerikaanse schaakfederatie ziet in de affaire wegens geen bewijs geen aanleiding voor een  schorsing en hij mag deelnemen aan het Amerikaanse kampioenschap dat woensdag 5 oktober  is begonnen. Hij heeft het ticket hiervoor vorig jaar verdiend door eet Amerikaanse jeugdkampioenschap te winnen. Er zal scherp op hem gelet worden, spelers worden bij aankomst in de speelzaal gescand (metaaldetector en elektronische scan). De live uitzending op internet is 30 minuten vertraagd. Een vertraging van 15 minuten is ook van kracht op de European Club Cup die deze week van start is gegaan in Oostenrijk (waaraan ook Carlsen deelneemt, evenals Sebastien Feller (zie overzicht cheating). Daarnaast zijn andere veiligheidsmaatregelen genomen, met ook beperkingen voor toeschouwers. Hij begon het toernooi woensdag overigens met een overwinning. Het wachten is nu op de uitslag van het FIDE-onderzoek, maar de kans dat de smoking gun boven water komt, lijkt klein.

18. Hoe groot is het probleem van valsspelen bij schaken eigenlijk?

Ik denk dat het wel meevalt, op basis van de ontdekte gevallen, zie het overzicht hieronder. Maar dat aantal zegt natuurlijks niks over het aantal werkelijke gevallen. Het kan het bekende topje van de ijsberg zijn. Bij online schaken is het probleem veel groter. Logisch, het is een stuk makkelijker. Volgens het recente rapport van Chess.com zijn ook enkele grootmeesters uit de top honderd betrapt op cheating.

19. Het wordt er niet leuker op?

Er zullen ongetwijfeld bij bordschaak verdere maatregelen volgen om fraude te voorkomen. Het is niet te hopen dat topschaak straks alleen nog mogelijk is in een volledig afgesloten bunker.

20. Uiteindelijk zal deze zaak alleen maar verliezers hebben?

Ja.

Overzicht ontdekte gevallen van valsspelen

Nederland

Er zijn drie gevallen bekend waarin de KNSB valsspelen als bewezen heeft geacht en de spelers tijdelijk geschorst.
2007: raadplegen schaaksoftware op zakcomputer tijdens competitiewedstrijd.
2014: raadplegen schaaksoftware op telefoon in de wc tijdens een toernooi in Roemenië.
2019: idem tijdens het Open Nederlands kampioenschap in Dieren. Er was ook verdenking van valsspelen door dezelfde speler eerder dat jaar tijdens toernooien in Haarlem en Hilversum (HSG Open), maar daarvoor vond de schaakbond geen bewijzen.
Dus drie ontdekte gevallen (hun namen zijn bekend maar om redenen van privacy hier weggelaten)  in de periode 2007-2022, gemiddeld een keer per vijf jaar.

Internationaal

1980: Het eerste voorbeeld van frauduleuze hulp van een computer dateert vermoedelijk van 1980 tijdens een simultaan van de Duitse grootmeester Helmut Pfleger. Het was meer een experiment dan opzettelijke fraude, bedoeld hoe sterk het programma Belle zou kunnen spelen tegen een grootmeester, zonder dat die wist dat hij tegen een computer speelde. Er zat een mens achter het bord, die de zetten van Belle kreeg doorgeseind. Belle won de partij, nadat Pfleger een opgelegde winst had gemist.

1993: Een onbekende schaker die zich John von Neumann noemde viel in 1993 op tijdens het toernooi van Philadelphia in de VS. Hij speelde eerst  verdienstelijk remise tegen een sterke grootmeester, maar verloor in een volgende partij door overschrijding van de bedenktijd, op de negende zet! Kwestie van verbinding verbroken? Hij kreeg aan het eind een prijs van 800 dollar voor de speler met de laagste of helemaal geen rating. De toernooileiding vroeg hem voor de uitreiking of hij eerst een eenvoudig schaakprobleem kon oplossen.  Hij maakte zich uit de voeten en er werd nooit meer iets van de schaker John von Neumann vernomen. De manier waarop hij valsspeelde is nooit achterhaald.

1998: Clemens Allwermann, won eind 1998 het Böblinger Open. De  rating was deze toen 55-jarige schaker was in de decennia ervoor stabiel gebleven rond 1900. Maar hij eindigde boven sterke meesters en grootmeesters. Het leverde hem (omgerekend) 850 euro op. Vastgesteld werd dat zijn zetten verdacht vaak overeenkwamen met de voorkeurszetten van het computerprogramma Fritz. In de slotronde zei hij, na de capitulatie van zijn tegenstander,  dat het mat in acht was.  Dat maakte de zaak uiteraard verdacht. Hoe hij  heeft valsgespeeld is niet duidelijk geworden. De Beierse schaakbond sloot hem uit van deelname aan verdere toernooien, maar de Duitse justitie die een onderzoek had ingesteld, vond geen bewijs voor fraude.

2012: De grootste georganiseerde misdaad op de 64 velden vond plaats  tijdens de schaakolympiade in 2012 in Khanti-Mansjiek, Siberië. Sebastien Feller, een veelbelovende jonge Franse grootmeester, won de gouden medaille voor de beste individuele prestatie op bord 5. Het  leverde hem 5.000 euro op. Hij had twee partners in crime. Een Franse IM volgde de partijen in Siberië via de computer in Frankrijk en voedde de zetten aan een computerprogramma. De antwoordzetten van de computer werden vervolgens per sms naar de Franse captain in Siberië gestuurd. De teamleider  nam  vervolgens  een plek in de speellocatie in, volgens een afgesproken codesysteem, waarbij elke tafel waar hij voor of achter ging staan een zetsuggestie inhield. Feller kreeg een schorsing opgelegd van twee jaar en negen maanden. Een Franse rechtbank legde hem een voorwaardelijke gevangenisstraf van zes maanden op. Hij is inmiddels weer actief.

2012/2013: Borislav Ivanov, een sterke Bulgaarse amateurschaker haalde opvallende resultaten tijdens internationale open toernooien. Er waren sterke verdenkingen van valsspelen via apparatuur verborgen op zijn lichaam of in zijn schoen. Bewijs is nooit geleverd maar hij is door de Bulgaarse schaakfederatie eind 2013 levenslang geschorst van deelname aan toernooien.

2015: Gaioz Nigalidze, een Georgische schaker, verloor in 2015 zijn grootmeestertitel die hij een jaar eerder had verworven. Het was een sanctie van de FIDE nadat hij tijdens een toernooi in Dubai was betrapt op valsspelen. Op de ‘klassieke’ methode: raadplegen schaaksoftware op een telefoon die hij in een toiletruimte had verborgen. Hij kreeg tevens een schorsing van drie jaar.

2015: Dhruv Kakkar, een 19-jarige Indiase student elektronica met een elorating van ruim 1500 versloeg in 2015 een IM tijdens een toernooi in New Delhi. Al tijdens de partij stelde de tegenstander de wedstrijdleiding op de hoogte van vermoedens van fraude. Na de laatste zet werd hij apart genomen en gefouilleerd, waarbij een hele installatie verborgen op zijn lichaam aan het licht kwam. (Item op Chessbase)

2019: Igors Rauzis, schaakkampioen van Letland in 1995, werd op een toernooi in Straatsburg betrapt op valsspelen (ook een geval van telefoon/toilet). Ook hij raakte zijn GM-titel kwijt en kreeg een schorsing van de FIDE van zes jaar. Gelijktijdig met zijn bekentenis kondigde Rauzis (nu 61) aan te stoppen met schaken.

(Zonder te claimen dat dit overzicht volledig is).

Wim van der Wijk

Dossier Carlsen-Niemann deel 2: vol op het orgel

De schaakrel Carlsen-Niemann krijgt een vervolg in de rechtbank. Hans Niemann die zich door wereldkampioen Magnus Carlsen voelt beschuldigd van valsspelen, spant een rechtszaak aan waarin hij ten minste 100 miljoen dollar schadevergoeding van de Noor eist. Een ongekend hoog bedrag. Naast Carlsen klaagt Niemann nog twee ‘natuurlijke personen’ aan plus twee bedrijven uit de schaakindustrie die  tegen hem zouden samenspannen. Ga er maar weer voor zitten: tien vragen en (een poging tot) evenzovele antwoorden.

1. Wie zijn de gedaagden precies?

Naast Carlsen, Daniel Rensch, hoofdbestuurder van chess.com en topgrootmeester Hikaru Nakamura die een populaire streamingsdienst runt bij chess.com en de beschuldigingen van Carlsen op zijn kanaal zou hebben aangewakkerd. De gedaagde bedrijven zijn de door Carlsen opgerichte Play Magnus Group waarvan hij grootaandeelhouder is en online schaakplatform chess.com. Volgens Niemann voerden ze een gecoördineerde actie tegen hem (‘acted in concert’). Hij wijst erop dat  chess.com eind augustus een overnamebod op de beursgenoteerde  Play Magnus Group heeft gedaan van ruim 80 miljoen dollar dat ook  is geaccepteerd. Het fusiebedrijf verwerft hiermee een dominante positie in ´de schaakindustrie´. Het Nederlandse New in Chess en de Britse uitgever Everymanchess werden al eerder door de Play Magnus Group ingelijfd. De gedaagden zouden volgens de advocaten van Niemann  in strijd hebben gehandeld met de Amerikaanse anti-mededingingswet.

2. Kan Carlsen als ingezetene van Noorwegen in Amerika hiervoor wel worden aangeklaagd?

Waarschijnlijk wel. De aanleiding was de (verlies)partij van Carlsen tegen Niemann in september tijdens  de Sinquefield Cup in St. Louis in de Amerikaanse staat Missouri. In deze staat is de zaak nu aangekaart bij een federale rechtbank. Die partij  was dus de directe aanleiding voor de in eerste instantie cryptische verwijzing van Carlsen naar  valsspelen door Niemann. Carlsen trok zich na zijn nederlaag terug uit het toernooi. Later in de septembermaand gaf hij op de tweede zet op in een nieuwe partij tegen Niemann, nu in een online-toernooi. Olie op het vuur, deze acties versterkten de verdenking van Niemann als valsspeler.

3. Is de schadeclaim niet absurd hoog?

Ja, 100.000.000 dollar lijkt zelfs voor Amerikaanse begrippen extreem. Maar de geschiedenis van het Amerikaanse recht kent bizarre voorbeelden van toegekende claims.  Volgens sommige media gaat het zelfs om meer dan 400 miljoen dollar als je alle bedragen uit de aanklacht bij elkaar optelt, maar het is de vraag of dat de bedoeling is. Belangrijker dan de hoogte van het bedrag lijkt op dit moment de vraag of Niemann een serieuze zaak heeft. De aanklacht bestaat uit vijf onderdelen: smaad,   laster, samenzwering, overtreding (groepsboycot) van de Amerikaanse antitrustwet (The Sherman Act) en onrechtmatige inmenging met betrekking tot  toekomstige zakelijke verwachtingen en contracten van Niemann. De 19-jarige Amerikaan stelt dat zijn schaakcarrière nu naar de knoppen is.

4. Is zijn zaak kansrijk?

Nou, ik ben geen jurist. Maar om een rechtbankjury te overtuigen van samenzwering en een groepsboycot zijn er harde bewijzen nodig en het is de vraag of Niemann die kan overleggen. Met smaad (‘libel’ – meestal in schrift) en laster (‘slander’ – meestal mondeling), vallend onder de parapluterm  ‘defamation’ (smaad) heeft hij misschien een punt. Carlsen heeft verklaard  dat Niemann in hun onderlinge partij mogelijk heeft valsgespeeld, zonder dit te (kunnen) bewijzen. Dit kan de reputatie en de toekomst van Niemann als professioneel schaakspeler negatief beïnvloeden.   Maar Niemann kan waarschijnlijk moeilijk bewijzen dat Carlsen opzettelijk (‘intentionally’) een valse verklaring heeft afgelegd. Concreet voert Niemann wel een aantal directe negatieve gevolgen van de schaakrel voor hem op: een geplande match in Duitsland tegen het supertalent Vincent Keymer is geannuleerd. Tata Chess heeft volgens hem de onderhandelingen over zijn deelname aan het toernooi in januari 2023 afgebroken en chess.com heeft zijn financieel lucratieve deelname aan chess.com Global Championship geblokkeerd. Hij denkt in 2023 zo’n vijftien uitnodigingen voor grote toernooien mis te lopen, een derving aan inkomsten (startgeld en mogelijk prijzengeld). Ook belemmert dit hem om zijn eloranking te verbeteren. Dit lijkt plausibel, al blijft het de vraag of dit Carlsen in een al dan niet gecoördineerde actie met de andere gedaagden is aan te rekenen.

5. Heeft de advocaat van Carlsen al gereageerd?

Ja, met een korte verklaring waarin de beschuldiging van Niemann als ongegrond (‘without merit’) wordt afgedaan. Op deze manier probeert Niemann  de schuld af te schuiven op anderen, aldus de advocaat van Carlsen. Ook de twee bedrijven noemen Niemanns beschuldigingen ongegrond.

6. Hoe gaat het nu verder?

 De gedaagden moeten nu officieel bij de rechtbank reageren op Niemanns verzoek om juryrechtspraak, meestal moet dat binnen een termijn van drie weken. Een volgend belangrijk moment is of de zaak wordt toegelaten. Via ‘discovery law’ kunnen  de advocaten van Niemann vervolgens  de bevoegdheid  krijgen om bijvoorbeeld e-mailcorrespondentie op te vragen die een nieuw licht op de zaak kan werpen. De uitkomst hoeft niet gestoeld te zijn op wat wij nu van de zaak weten, maar kan ook worden bepaald door nieuwe feiten die  opduiken.

7. En de aanklacht tegen de andere gedaagden?

Lijkt me vrij kansloos, tenzij de rechtbankjury overtuigd raakt van de juistheid van  de moeilijk hard te maken beschuldigingen van groepsboycot en samenzwering. Maar nogmaals, ik ben geen jurist.

8. Vaak draait zo’n zaak uit op een schikking?

Komt voor, maar dat ligt nu nog niet voor de hand, misschien ook niet door de absurd  hoge inzet van de gevraagde schadevergoeding van 100 miljoen dollar. Als het niet tot een schikking komt dan gaat de zaak, zeker als op een uitspraak hoger beroep volgt, misschien jaren duren. Geen aantrekkelijk vooruitzicht voor de gedaagde bedrijven. Elke keer dat er iets geschreven wordt over de Play Magnus Group en/of chess.com zal er dat zinnetje bijstaan: ‘het bedrijf dat nog steeds een miljoenenclaim boven het hoofd hangt’…. Zo bezien heeft Hans Niemann ‘Carlsen & Co’ misschien toch wel een beetje  in de tang.

9. Is deze zaak te vergelijken met de rechtszaak die oud-wereldkampioene Nona Gaprindashvili vorig jaar heeft aangespannen tegen Netflix in verband met de populaire dramaserie ‘The Queen’s Gambit’?

Deels, ook daar ging het om het juridische begrip ‘defamation’, smaad. In de serie wordt in strijd met de werkelijkheid opgemerkt dat Gaprindashvili nooit tegen de sterkste mannelijke schakers heeft gespeeld en wordt zij ‘een Russische’ genoemd, (in plaats van een Georgische). Netflix bestreed dat dit disrespectvol was bedoeld, claimde dat de serie fictie was en beriep zich op de vrijheid van meningsuiting en creativiteit. Daarmee lukte het echter  niet om de rechtsgang te blokkeren. Als je in fictie verwijst naar een werkelijk bestaand persoon, dan ben je niet verzekerd van immuniteit als die persoon zich hierdoor geschaad voelt. Toen het verzoek tot juryrechtspraak werd toegelaten, vocht Netflix op grond van de onmiskenbare  onjuistheden  voor een verloren zaak. De zaak werd dus geschikt, waarbij de details niet openbaar zijn gemaakt. Gaprindashvili vroeg aanvankelijk een schadevergoeding van 5 miljoen dollar. Veel minder dus dan Niemann nu vraagt, maar er is een belangrijk verschil in leeftijd. Gaprindashvili is nu 81, kan terugzien op een glansrijke carrière die in de Netflix-serie onrechtmatig is gekleineerd alleen maar om de ster van de fictieve Beth Harmon – en daarmee ook het kassucces van Netflix – groter te maken. Niemann is 19, staat misschien aan de vooravond van net zo’n glansrijke carrière. Zijn loopbaanschade kan groot zijn.

10 Hoe gaat dit aflopen?

Ongewis. Niemann speelt zijn rol als slachtoffer van de gevestigde schaakorde met verve.  Delen van de aanklacht ademen woede uit en lijken door Niemann zelf te zijn geschreven. Geen subtiele advocatentaal, maar ‘vol op het orgel’. Zoals eerder ook in deel I opgemerkt: het feit dat Niemann heeft bekend als jeugdspeler vals te hebben gespeeld in twee onlinepartijen, zal hem altijd blijven achtervolgen. Bovendien wijst detectiesoftware van chess.com erop dat hij waarschijnlijk veel vaker online heeft valsgespeeld.   Carlsen is ondertussen niet te benijden.  Carlsen  heeft zich weliswaar ingedekt in zijn verklaring over valsspelen door Niemann in hun ´gewone´onderlinge partij in St. Louis (“Ik geloof…, ik denk…”).  Toch heeft hij wellicht verwijtbaar bijgedragen, mede door de wereldwijde publiciteit over  deze zaak, aan framing van Niemann als valsspeler. Zijn terugtrekking uit de Sinquefield Cup  en opgave op zet twee in de latere online partij kunnen misschien worden opgevat als signaalversterkers.  De spreekwoordelijke  knuppel die de wereldkampioen  in het hoenderhok heeft geworpen om de schaaksport zuiver te houden dreigt nu naar hem  terug te keren in de vorm van een boemerang. Het argument van de vermeende belangenverstrengeling van de  Play Magnus Group en chess.com en de beschuldiging dat die bedrijven samen optrekken om Niemann uit te schakelen lijkt  vergezocht. Het toeval wil echter  dat de afronding van de overname  synchroon loopt met de schaakrel. Kamp-Niemann pakt dit natuurlijk  handig  op.  Ondertussen wachten we ook nog op de uitslag van het officiële onderzoek dat de FIDE heeft ingesteld. Wordt ongetwijfeld vervolgd.